Piątek , 26 luty 2021
Imieniny Miroslaw, Aleksander, Bogumil, Bogumila, Ewelina
13:54

Historia Sępólna Krajeńskiego

W okresie Å›redniowiecza Krajna odgrywaÅ‚a istotnÄ… rolÄ™ gospodarczÄ…, politycznÄ… i administracyjnÄ…, jednak wczesne dzieje SÄ™pólna KrajeÅ„skiego sÄ… sÅ‚abo rozpoznane z powodu ubogiej bazy archiwalnej i bardzo nielicznych zachowanych Å›wiadectw materialnych z tej epoki. Szczególnie korzystne dla Krajny byÅ‚y lata panowania króla Kazimierza Wielkiego, którego troska o rozwój kraju zaowocowaÅ‚a licznymi lokacjami miejskimi i wiejskimi oraz przywilejami gospodarczymi. W XIV wieku na Krajnie nakielskiej pojawiÅ‚o siÄ™ okoÅ‚o czterdziestu nowych miejscowoÅ›ci.
Pierwszym poÅ›wiadczonym w źródÅ‚ach wÅ‚aÅ›cicielem SÄ™pólna byÅ‚ Hektor z PakoÅ›ci, wywodzÄ…cy siÄ™ z wielkopolskiego rodu Leszczyców. ByÅ‚ on wprawdzie blisko spokrewniony z Nałęczami Ostrorogami, jednak do dzisiaj w wielu opracowaniach historycznych jest błędnie utożsamiany z tym rodem. W jaki sposób dobra sÄ™poleÅ„skie znalazÅ‚y siÄ™ w rÄ™kach Hektora z PakoÅ›ci, pozostaje zagadkÄ…. NajwczeÅ›niejsza udokumentowana w źródÅ‚ach informacja na temat SÄ™pólna pochodzi z roku 1359. Wynika z niej, że miejscowość posiadaÅ‚a już wówczas prawa miejskie. Prawdopodobnie wczeÅ›niej istniaÅ‚a na tym terenie osada wiejska. Dokument lokacyjny SÄ™pólna nie zachowaÅ‚ siÄ™ do naszych czasów, stÄ…d ustalenie jego dokÅ‚adnej daty jest niemożliwe. Wiadomo jednak, że miasto lokowano na prawie magdeburskim.
Hektor z PakoÅ›ci ufundowaÅ‚ w SÄ™pólnie drewniany koÅ›cióÅ‚, który otrzymaÅ‚ wezwanie ÅšwiÄ™tego BartÅ‚omieja ApostoÅ‚a, a patronat nad Å›wiÄ…tyniÄ… przekazaÅ‚ zakonowi bożogrobców z Miechowa. PobudowaÅ‚ także na rzece SÄ™polnie mÅ‚yn i tamÄ™, która peÅ‚niÅ‚a prawdopodobnie również funkcjÄ™ strategicznÄ…, gdyż miasto nie posiadaÅ‚o fortyfikacji obronnych. SÄ™pólno przynosiÅ‚o dochód w postaci czynszów, opÅ‚at i Å›wiadczeÅ„ w naturze, a jego mieszkaÅ„cy utrzymywali siÄ™ z rzemiosÅ‚a, handlu i rolnictwa. W mieÅ›cie raz w tygodniu odbywaÅ‚ siÄ™ targ, a kilka razy w roku – jarmarki. W SÄ™pólnie w drugiej poÅ‚owie XVI wieku znajdowaÅ‚y siÄ™ dwie karczmy, a karczmarze mogli w ograniczonej iloÅ›ci warzyć piwo.
Jako miasto prywatne, SÄ™pólno wielokrotnie zmieniaÅ‚o wÅ‚aÅ›cicieli. Po Å›mierci Hektora z PakoÅ›ci przeszÅ‚o na wÅ‚asność jego syna MikoÅ‚aja Pakoskiego. WÅ‚aÅ›cicielami SÄ™pólna byli: Pakoscy herbu Leszczyc (do lat dwudziestych XV wieku), Ostrorogowie herbu Nałęcz (pierwsza poÅ‚owa XV wieku), GoÅ›lubscy herbu Sulima (do pierwszej poÅ‚owy XVI wieku), Zebrzydowscy herbu Radwan (do poÅ‚owy XVII wieku), Smoszewscy herbu Topór (do 1676 roku), ród Brezów herbu wÅ‚asnego (do 1685 roku) i Potuliccy herbu GrzymaÅ‚a (do 1821 roku).
Do lat sześćdziesiÄ…tych XV wieku Krajna byÅ‚a nÄ™kana przez najazdy krzyżackie, które nie omijaÅ‚y SÄ™pólna. Z przekazów historycznych wiadomo o zrujnowaniu zamku, uszkodzeniu koÅ›cioÅ‚a parafialnego, spalonych domach mieszczan i wyludnieniu miasta. NormalizacjÄ™ życia umożliwiÅ‚o dopiero zawarcie drugiego pokoju toruÅ„skiego, który w 1466 roku zakoÅ„czyÅ‚ wojnÄ™ trzynastoletniÄ… i tym samym poÅ‚ożyÅ‚ kres wieloletnim zmaganiom Polski z zakonem krzyżackim.
W 1580 roku w mieÅ›cie znajdowaÅ‚o siÄ™ 175 domów drewnianych, a mieszkaÅ‚o w nim wówczas okoÅ‚o tysiÄ…ca osób. W drugiej poÅ‚owie XVII wieku, na skutek wojen polsko-szwedzkich i epidemii, liczba mieszkaÅ„ców spadÅ‚a niemal o poÅ‚owÄ™, a liczba domów do 90. Zaraza zdziesiÄ…tkowaÅ‚a także ludność miasta na poczÄ…tku XVIII wieku, jednak już kilkadziesiÄ…t lat później zamieszkiwaÅ‚o je ponad 1300 osób. W 1643 roku SÄ™pólno otrzymaÅ‚o komorÄ™ celnÄ…, która przyczyniÅ‚a siÄ™ do rozwoju handlu i podniesienia rangi oÅ›rodka. W drugiej poÅ‚owie XVIII wieku pod wzglÄ™dem wielkoÅ›ci i potencjaÅ‚u gospodarczego byÅ‚o ono drugim, po ZÅ‚otowie, miastem na Krajnie.
Na mocy pierwszego rozbioru Polski, w dniu 18 wrzeÅ›nia 1772 roku SÄ™pólno zostaÅ‚o włączone do monarchii pruskiej. Burmistrz miasta i przedstawiciele wszystkich stanów zÅ‚ożyli w Malborku przysiÄ™gÄ™ hoÅ‚downiczÄ… przed portretem króla Fryderyka Wielkiego. W pierwszych latach zaborów SÄ™pólno pozostawaÅ‚o nadal miastem prywatnym. WchodziÅ‚o w skÅ‚ad tak zwanego klucza wiÄ™cborsko-sÄ™poleÅ„skiego i byÅ‚o wÅ‚asnoÅ›ciÄ… rodziny Potulickich. Ostatni wÅ‚aÅ›ciciel, Kasper hrabia Potulicki, aby spÅ‚acić zadÅ‚użenie innych majÄ…tków, sprzedaÅ‚ te dobra w 1821 roku Królewsko-Pruskiemu Bankowi GÅ‚ównemu, a ten z kolei zbyÅ‚ je paÅ„stwu pruskiemu.
Pod koniec XVIII wieku zabudowa SÄ™pólna skÅ‚adaÅ‚a siÄ™ w wiÄ™kszoÅ›ci z budynków drewnianych, krytych gontem lub sÅ‚omÄ…, stÄ…d wiele z nich padaÅ‚o pastwÄ… szybko rozprzestrzeniajÄ…cych siÄ™ pożarów. W czasach pruskich najpoważniejsze straty żywioÅ‚ ten spowodowaÅ‚ w latach: 1781, 1806 i 1854. Ostatni pożar pozbawiÅ‚ dachu nad gÅ‚owÄ… niemal poÅ‚owÄ™ mieszkaÅ„ców miasta. Stan staÅ‚ego zagrożenia wymusiÅ‚ na wÅ‚adzach miejskich zorganizowanie obrony przeciwpożarowej. W 1864 roku wybudowano nowÄ… remizÄ™ strażackÄ…. Za datÄ™ powstania Ochotniczej Straży Pożarnej w SÄ™pólnie przyjmuje siÄ™ rok 1889. Na podniesienie bezpieczeÅ„stwa wpÅ‚yw miaÅ‚a także solidniejsza z biegiem lat zabudowa, a przede wszystkim krycie domów dachówkami.
W okresie zaborów nastÄ™powaÅ‚ bardzo powolny, w porównaniu z sÄ…siednimi miastami, przyrost ludnoÅ›ci. W 1772 roku SÄ™pólno liczyÅ‚o okoÅ‚o 1500 mieszkaÅ„ców, natomiast na poczÄ…tku XX wieku – zaledwie 3800. WpÅ‚yw na to miaÅ‚y z jednej strony epidemie, zwÅ‚aszcza cholery, ale przede wszystkim emigracja ludnoÅ›ci żydowskiej. Na skutek osadnictwa żydowskiego już od czasów staropolskich, wywoÅ‚anego przychylnoÅ›ciÄ… wÅ‚aÅ›cicieli SÄ™pólna, w latach siedemdziesiÄ…tych XVIII wieku Å»ydzi stanowili 40 procent jego mieszkaÅ„ców, natomiast w 1816 roku ponad poÅ‚owÄ™. Jednak, w zwiÄ…zku z ukazywaniem siÄ™ kolejnych aktów emancypacyjnych w czasach pruskich, ludność ta zaczęła przemieszczać siÄ™ na zachód, gÅ‚ównie do Berlina.
Pod koniec XVIII wieku miasto miaÅ‚o charakter rolniczy. MieszkaÅ„cy uprawiali przede wszystkim zboża i ziemniaki, zajmowali siÄ™ też hodowlÄ… bydÅ‚a i owiec. PaÅ„stwo pruskie regulowaÅ‚o w XIX wieku kwestie użytkowania ziemi, gruntów i budynków poprzez reformÄ™ agrarnÄ… oraz wprowadzenie katastru gruntowego i budynkowego. W okresie zaborów polskie rolnictwo w SÄ™pólnie wspieraÅ‚y: Towarzystwo Rolnicze (zaÅ‚ożone w 1909 roku), Bank Ludowy (utworzony w 1910 roku) oraz spóÅ‚dzielnia Rolnik (dziaÅ‚ajÄ…ca od 1911 roku).
W SÄ™pólnie za czasów panowania pruskiego zarówno rzemiosÅ‚o, jak i handel byÅ‚y zdominowane przez Niemców i Å»ydów. W 1914 roku wÅ›ród przedstawicieli rzemiosÅ‚a Polacy stanowili zaledwie okoÅ‚o oÅ›miu procent.
Rozwój gospodarczy SÄ™pólna w pierwszej poÅ‚owie XIX wieku byÅ‚ ograniczony przez sÅ‚abÄ… sieć połączeÅ„ drogowych i brak utwardzonych traktów. Sytuacja ta zaczęła siÄ™ zmieniać w drugiej poÅ‚owie XIX wieku, po oddaniu do użytku miÄ™dzy innymi szosy Chojnice-NakÅ‚o (biegnÄ…cej przez SÄ™pólno) oraz szosy SÄ™pólno-Koronowo. Pod koniec XIX wieku miasto zostaÅ‚o włączone do pruskiej sieci kolejowej.
W okresie zaborów w mieÅ›cie funkcjonowaÅ‚y zakÅ‚ady przemysÅ‚owe branży drzewnej, tytoniowej, spożywczej i budowlanej. Jednak przemysÅ‚ byÅ‚ sÅ‚abo rozwiniÄ™ty, a możliwoÅ›ci zarobkowania niewielkie, stÄ…d wiele rodzin z niższych warstw spoÅ‚ecznych pozostawaÅ‚o w trudnych warunkach lub wrÄ™cz w nÄ™dzy. ZmuszaÅ‚o to mieszkaÅ„ców do opuszczania miasta i szukania możliwoÅ›ci zatrudnienia w wiÄ™kszych oÅ›rodkach. Duże znaczenie dla gospodarki komunalnej miaÅ‚a budowa gazowni, oddanej do użytku 1 października 1909 roku.
W latach miÄ™dzywojennych SÄ™pólno byÅ‚o stolicÄ… powiatu sÄ™poleÅ„skiego i wchodziÅ‚o w skÅ‚ad województwa pomorskiego. Wojska polskie, uroczyÅ›cie witane przez mieszkaÅ„ców, wkroczyÅ‚y do miasta 24 stycznia 1920 roku. Z powodu dużego zniemczenia powiatu tuż po pierwszej wojnie Å›wiatowej miaÅ‚a miejsce nasilona migracja ludnoÅ›ci. W poÅ‚owie lat trzydziestych okoÅ‚o dwie trzecie mieszkaÅ„ców miasta stanowili Polacy, jednÄ… trzeciÄ… Niemcy, a mniej niż trzy procent Å»ydzi.
W okresie miÄ™dzywojennym przez 12 lat funkcjÄ™ burmistrza peÅ‚niÅ‚ Edmund Jagielski. DÅ‚ugoletnim wiceburmistrzem byÅ‚ WÅ‚adysÅ‚aw Gołębiewski. SÄ™pólno byÅ‚o wówczas siedzibÄ… kilku instytucji powiatowych, miÄ™dzy innymi Starostwa Powiatowego, SÄ…du Grodzkiego, Kasy Chorych i UrzÄ™du Skarbowego. NajdÅ‚użej urzÄ™dujÄ…cym starostÄ… sÄ™poleÅ„skim byÅ‚ Jan Ornass.
Miasto nie miało w tamtym czasie rozwiniętego przemysłu. Przeważały niewielkie zakłady z branży drzewnej i rolno-spożywczej.
W drugiej poÅ‚owie lat trzydziestych zaczÄ™to używać dwuczÅ‚onowej nazwy miasta, którÄ… oficjalnie, jako SÄ™pólno KraiÅ„skie, przyjÄ™to 1 marca 1937 roku.
Dnia 15 sierpnia 1939 roku pod pomnikiem WdziÄ™cznoÅ›ci Chrystusa Króla odbyÅ‚a siÄ™ patriotyczna manifestacja z udziaÅ‚em generaÅ‚a WÅ‚adysÅ‚awa Bortnowskiego – dowódcy armii Pomorze. Pod koniec sierpnia wypÅ‚acono nauczycielom pobory do koÅ„ca roku oraz dokonano konfiskaty prywatnych samochodów na rzecz wojska i policji. Most na rzece SÄ™polnie, łączÄ…cy póÅ‚nocnÄ… i poÅ‚udniowÄ… część miasta, zostaÅ‚ zaminowany.
W dniu 1 wrzeÅ›nia 1939 roku oddziaÅ‚y Wehrmachtu przekroczyÅ‚y granicÄ™ polsko-niemieckÄ…, na odcinku powiatu sÄ™poleÅ„skiego bronionÄ… jedynie przez Straż GranicznÄ… i nielicznych żoÅ‚nierzy. W mieÅ›cie, zaatakowanym przez artyleriÄ™ i lotnictwo, wybuchÅ‚a panika. Ludność w popÅ‚ochu uciekaÅ‚a w kierunku Bydgoszczy. OkoÅ‚o 8 rano oddziaÅ‚y Wehrmachtu i SS wkroczyÅ‚y do SÄ™pólna. Wysadzony wczeÅ›niej most zostaÅ‚ szybko zastÄ…piony prowizorycznÄ… przeprawÄ…. Przez miasto przez caÅ‚y tydzieÅ„ przemieszczaÅ‚y siÄ™ wojska niemieckie.
SÄ™pólno wraz z powiatem z dniem 1 listopada 1939 roku weszÅ‚o w skÅ‚ad rejencji bydgoskiej okrÄ™gu Rzeszy GdaÅ„sk-Prusy Zachodnie, którego zwierzchnikiem byÅ‚ Albert Forster. Podczas okupacji wszystkie ważniejsze stanowiska w mieÅ›cie zostaÅ‚y obsadzone przez Niemców, a ludność polska zostaÅ‚a poddana licznym represjom. Pierwsze egzekucje na terenie SÄ™pólna miaÅ‚y miejsce na przeÅ‚omie wrzeÅ›nia i października 1939 roku. Jego mieszkaÅ„cy stracili życie także w Radzimiu (obóz dla internowanych), Karolewie koÅ‚o WiÄ™cborka, w miejscu straceÅ„ w Rudzkim MoÅ›cie oraz w obozach koncentracyjnych. WiÄ™kszość ludnoÅ›ci żydowskiej, wywieziona z miasta, zostaÅ‚a zamordowana prawdopodobnie w Radzimiu. Niemcy prowadzili na tych terenach nasilonÄ… akcjÄ™ wysiedleÅ„czo-osadniczÄ…, a od 1942 roku rozpoczÄ™li na masowÄ… skalÄ™ wpisywanie Polaków na niemieckÄ… listÄ™ narodowÄ… (DVL).
Armia Czerwona wkroczyÅ‚a do SÄ™pólna 27 stycznia 1945 roku, ale walki w okolicach miasta toczyÅ‚y siÄ™ jeszcze w pierwszej poÅ‚owie lutego.
Po wyzwoleniu miasta i gminy nastÄ™powaÅ‚a stopniowa normalizacja życia, zakÅ‚ócana poczÄ…tkowo grabieżą i gwaÅ‚tami dokonywanymi przez żoÅ‚nierzy radzieckich. Ludność niemiecka z powiatu byÅ‚a osadzana w obozach lub wysyÅ‚ana na Sybir. SÅ‚użby bezpieczeÅ„stwa staraÅ‚y siÄ™ oczyÅ›cić teren powiatu z tak zwanych „wrogich elementów”, czyli czÅ‚onków organizacji niepodlegÅ‚oÅ›ciowych, zwÅ‚aszcza Armii Krajowej i Narodowych SiÅ‚ Zbrojnych. WÅ‚adze paÅ„stwowe, po umocnieniu swej pozycji, zaczęły prowadzić walkÄ™ z KoÅ›cioÅ‚em katolickim, miÄ™dzy innymi poprzez inwigilacjÄ™ księży.
W pierwszych miesiÄ…cach 1945 roku rozpoczÄ™li urzÄ™dowanie burmistrz miasta oraz wójt gminy SÄ™pólno-wieÅ›. W czerwcu 1950 roku oba urzÄ™dy zostaÅ‚y zlikwidowane, a wÅ‚adzÄ™ wykonawczÄ… przejęły Prezydia Miejskiej i Gminnej Rady Narodowej. WÅ‚adzÄ™ uchwaÅ‚odawczÄ… od 1945 roku peÅ‚niÅ‚y Miejskie i Gminne Rady Narodowe. Pod wzglÄ™dem administracyjnym miasto i gmina SÄ™pólno w latach 1945-1950 należaÅ‚y do powiatu sÄ™poleÅ„skiego i znajdowaÅ‚y siÄ™ w województwie pomorskim, a od roku 1950 w bydgoskim. Po likwidacji powiatów w 1975 roku utworzono miasto-gminÄ™ SÄ™pólno KrajeÅ„skie.
Tuż po wyzwoleniu przystÄ…piono do odbudowy zniszczonych budynków i przywrócenia życia gospodarczego. Na terenie miasta i gminy zaczęły funkcjonować prywatne i paÅ„stwowe zakÅ‚ady pracy. W 1951 roku zelektryfikowano w SÄ™pólnie wszystkie urzÄ™dy, szkoÅ‚y oraz instytucje, rozpoczÄ™to też dostarczanie prÄ…du do wielu domów prywatnych. W latach pięćdziesiÄ…tych i sześćdziesiÄ…tych w mieÅ›cie wykonano wiele inwestycji, takich jak miÄ™dzy innymi: budowa wodociÄ…gów, regulacja rzeki SÄ™polny, poÅ‚ożenie nowych chodników czy nowy OÅ›rodek Zdrowia.
Na poczÄ…tku lat siedemdziesiÄ…tych w mieÅ›cie zatrudnionych byÅ‚o okoÅ‚o 950 osób, z czego ponad poÅ‚owa w ZakÅ‚adzie PrzemysÅ‚u Drzewnego. W tym czasie w SÄ™pólnie funkcjonowaÅ‚o 65 zakÅ‚adów usÅ‚ugowych. Pod koniec lat siedemdziesiÄ…tych najwiÄ™kszymi pracodawcami byÅ‚y zakÅ‚ady: STOLBUD, PrzedsiÄ™biorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej oraz PaÅ„stwowy OÅ›rodek Maszynowy.
W 1965 roku SÄ™pólno liczyÅ‚o okoÅ‚o 5900 mieszkaÅ„ców, natomiast w 1970 roku – 6200. W dniu 1 stycznia 1973 roku utworzono gminÄ™ SÄ™pólno KrajeÅ„skie. W 1983 roku na terenach miejskich i wiejskich mieszkaÅ‚o okoÅ‚o 14 000 osób, z czego ponad poÅ‚owa przypadaÅ‚a na miasto.
W 1990 roku wprowadzono urzÄ…d burmistrza wybieranego przez RadÄ™ MiejskÄ…, a od 2002 roku – bezpoÅ›rednio przez mieszkaÅ„ców gminy. Dnia 27 maja 1990 roku odbyÅ‚y siÄ™ pierwsze w powojennej Polsce wybory samorzÄ…dowe. Pierwszym burmistrzem SÄ™pólna w III Rzeczpospolitej zostaÅ‚ StanisÅ‚aw Drozdowski, który peÅ‚niÅ‚ tÄ™ funkcjÄ™ przez dwie kadencje.
SÄ™pólno KrajeÅ„skie z dniem 1 stycznia 1999 roku, na mocy reformy administracyjnej, znalazÅ‚o siÄ™ w województwie kujawsko-pomorskim i ponownie zostaÅ‚o stolicÄ… powiatu sÄ™poleÅ„skiego, obejmujÄ…cego cztery gminy: KamieÅ„ KrajeÅ„ski, SÄ™pólno KrajeÅ„skie, SoÅ›no i WiÄ™cbork. Pierwszym starostÄ… reaktywowanego powiatu zostaÅ‚ Henryk Pawlina.
Jednym ze skutków powstania samorzÄ…du terytorialnego byÅ‚a aktywizacja mieszkaÅ„ców gminy oraz utworzenie wielu organizacji o charakterze spoÅ‚ecznym, kulturalnym, sportowym i charytatywnym.
Przemiany ustrojowe, jakie nastÄ…piÅ‚y po 1989 roku, spowodowaÅ‚y zmianÄ™ modelu gospodarki z socjalistycznego na kapitalistyczny i wolnorynkowy. Wiele funkcjonujÄ…cych w mieÅ›cie zakÅ‚adów przemysÅ‚owych zostaÅ‚o zlikwidowanych lub ulegÅ‚o przeksztaÅ‚ceniom. Z drugiej strony powstawaÅ‚y liczne firmy prywatne, zatrudniajÄ…ce kilku pracowników, jednak liczba podmiotów gospodarczych na terenie gminy w latach dziewięćdziesiÄ…tych podlegaÅ‚a dużym zmianom. W 2006 roku w mieÅ›cie funkcjonowaÅ‚o 960 podmiotów gospodarczych, a na obszarach wiejskich gminy – 285.
W latach III Rzeczpospolitej wÅ‚adze miasta prowadziÅ‚y dziaÅ‚alność inwestycyjnÄ… nastawionÄ… na poprawÄ™ jakoÅ›ci życia mieszkaÅ„ców. Do priorytetów należaÅ‚y miÄ™dzy innymi budowa i remonty dróg oraz rozwój sieci telekomunikacyjnej. Rozbudowano sieć wodociÄ…gowÄ… na terenie miasta i gminy, oddano do użytku gminne skÅ‚adowisko odpadów. W mieÅ›cie powstaÅ‚a hala widowiskowo-sportowa. Zmodernizowano wiele budynków użytecznoÅ›ci publicznej. WÅ‚adze miasta, biorÄ…c pod uwagÄ™ walory krajobrazowe okolic i nieskażone Å›rodowisko, stawiajÄ… na rozwój turystyki, poprzez budowÄ™ Å›cieżek rowerowych i zagospodarowanie nabrzeża Jeziora SÄ™poleÅ„skiego.

OpracowaÅ‚a Beata Królicka na podstawie: „Dzieje SÄ™pólna KrajeÅ„skiego”, praca zbiorowa pod red. ZdzisÅ‚awa BiegaÅ„skiego, SÄ™pólno KrajeÅ„skie 2010.

Jako materiał ilustracyjny wykorzystano akwarele Zbigniewa Morzyńskiego
.
Ilość odsłon 10403368